Een digitale wereld voor iedereen?

Bijna al onze gewoonten raken meer en meer gedigitaliseerd: hoe we met onze vrienden en familie communiceren, de manier waarop we werken, ons contact met de overheid en onze dagelijkse consumptie van nieuws. Dat heeft een groot effect op onze samenleving en op onszelf. Hoe gaan we om met deze veranderingen? Onderzoekers van onze faculteit (in het onderzoekinstituut ICOG) bestuderen deze sociale veranderingen en dragen bij aan initiatieven die proberen iedereen te laten profiteren van digitalisering.

Motor voor vooruitgang en bron van problemen

‘Het is de vraag wat de precieze invloed van digitalisering zal zijn’, zegt Marcel Broersma, Professor in Media and Journalism Studies. ‘Aan de ene kant kan digitalisering en het gebruik van big data positieve processen versnellen, bijvoorbeeld doordat je aandoeningen kunt voorspellen en ontdekken voordat iemand echt ziek wordt. Aan de andere kant kan diezelfde toepassing ook allerlei problemen geven bij het afsluiten van een zorgverzekering of op het gebied van privacy. Dat maakt het een belangrijk sociaal thema, waardoor het ook voor ons als geesteswetenschappers interessant wordt’.

ICOG onderzoekers zijn betrokken bij veel initiatieven die dit nieuwe digitale tijdperk bestuderen en de toegang voor iedereen verbeteren. De belangrijkste is de VSNU Onderzoeksagenda Digitale Samenleving. Deze agenda verbindt de 14 Nederlandse universiteiten in een gezamelijk onderzoeksprogramma met de thema's ‘Citizenship & Democracy’, ‘Responsible Data Science’, en ‘Health & Well-Being’.

Het eerste thema, geleid door Marcel Broersma, verkent de invloed van digitalisering op burgerschap en democratie. ‘Als je kijkt naar hoe mensen sociale media gebruiken als bron van informatie in verkiezingstijd is het zonneklaar dat de verspreiding van digitale (mis)informatie de democratie kan beïnvloeden. Maar er zijn ook meer praktische voorbeelden te geven. Het kan bijvoorbeeld handiger zijn om online een formuliertje in te vullen of via social media een volle container te melden dan een nummertje te trekken in het gemeentehuis’.

Een digitale kloof voorkomen

'Digitalisering kan ook drempels opwerpen', vervolgt Broersma. ‘Je moet je afvragen wat het betekent voor burgers als een overheid volledig digitaal wordt. Een flink aantal mensen zal daar problemen mee hebben omdat ze de digitale vaardigheden ontberen. Dat betekent dat je moeilijk of geen contact kunt krijgen met de gemeente, het je niet lukt om huur- of zorgtoeslag correct aan te vragen of je belastingaangifte te doen. Op die manier ontstaat er een kloof in de samenleving die het gevolg is van digitale (on)geletterdheid.’

In november 2018 werd de Groningen Digitale Geletterdheid Coalitie gevormd om deze digitale kloof te helpen voorkomen. Het is een initiatief van de Rijksuniversiteit, Hanze Hogeschool, gemeente, provincie, kinderopvang, basis- en middelbare scholen, bibliotheken, uitgevers en ICT-bedrijven. De Coalitie bekijkt hoe digitale geletterdheid voor alle maatschappelijke groepen verbeterd kan worden en heeft zich tot doel gesteld om Groningen in 2025 tot de meest digitaal geletterde stad en provincie van Nederland te maken. Dat is een ambitieus plan.

Een interessant initiatief dat dankzij de coalitie gestart kon werden is het onderzoeksproject Growing up with media (door NWO gefinancieerd). Daarin werken onderzoekers Marcel Broersma, Anna van Cauwenberge en Joëlle Swart samen met de Stichting Kinderopvang Stad Groningen. Het project gaat uit van de ervaringen van kinderen met digitale media. ‘In dit project onderzoeken we hoe kinderen sociale media en smartphones gebruiken om de wereld te ontdekken en zichzelf daarin een plek te geven. Ook kijken we naar hoe sociale media kunnen functioneren als een verbindende elementen. Wat is het effect ervan op sociale relaties in de fysieke wereld en hoe brengen sociale media de verschillende werelden waarin kinderen leven, zoals school, thuis, sportclub of kinderopvang, bij elkaar? Kinderen hebben immers vanaf het allereerste begin te maken met de voordelen en nadelen van deze ontwikkeling.’

Geesteswetenschappen en digitalisering

"Voor volwassenen en hoogopgeleiden is er ook nog een wereld te winnen in digitale vaardigheden", zegt Broersma. ‘Kijk maar naar ons eigen onderzoek. Kortgeleden waren boeken nog onze belangrijkste bron van studiemateriaal, maar ook meer traditionele geesteswetenschappen als literatuur, archeologie en geschiedenis worden steeds digitaler. Iedereen heeft nu digitale vaardigheden nodig om de kwaliteit van het onderzoek te verbeteren. Daarnaast is het onze taak om de invloed van digitalisering op de samenleving te bestuderen. Geesteswetenschappers zijn goed geschikt om deze veranderingen in kaart brengen en te helpen zoeken naar digitale methoden om bestaande en toekomstige vragen te beantwoorden."

Een voorbeeld van dergelijk onderzoek is te vinden in het in 2013 gestarte project The new news consumer. Dit samenwerkingsproject tussen Groningen en de Vrije Universiteit Amsterdam bestudeert de verandering in de machtsverhoudingen tussen nieuwsproducenten en -consumenten en daarmee de verandering in hoe nieuws geconsumeerd en daarop weer aansluitend geproduceerd wordt. In 2017 startte het project Automated analysis of online behaviour on social media, waarin digitaal nieuws via een andere aanpak onderzocht wordt. Marc Esteve del Valle, Herbert Kruitbosch en Marcel Broersma bekijken hoe politici en journalisten Twitter gebruiken. Er is immers veel veranderd nu politici geen journalisten meer nodig hebben om hun boodschap bij de kiezers te krijgen. Een derde onderzoeksproject kijkt naar historisch nieuws. Frank Harbers, Kim Smeenk en Marcel Broersma werken samen met het Centrum Wiskunde en Informatica (CWI) aan de classificatie van historische nieuwsteksten door zelflerende systemen die transparante algoritmes gebruiken.

Iedereen +1

Maar hoe wordt Groningen de meest digitaal geletterde stad van Nederland in 2025? In het nieuwe Akkoord van Groningen, slaan de overheden en kennisinstellingen de handen ineen om de stad klaar te stomen voor een digitale toekomst. ‘Er gebeurt zoveel in onze regio. Groningen is een echte digitale stad met een sterke IT-sector en aandacht voor digitale vaardigheden in het onderwijs.' zegt Broersma. ‘Dus we hebben het momentum om initiatieven bij elkaar te brengen en uit te vinden welke projecten succesvol zijn.' De kracht van Groningen op dit vlak is ook landelijk erkend met de toekenning van een subsidie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken om een Living Lab voor Digitale Inclusie op te zetten. Broersma: "Het zou een enorm voordeel zijn als we erin zouden slagen om iedereen in Groningen digitaal vaardiger te maken. Dat zou ervoor zorgen dat iedereen beter mee kan doen en dat maakt de regio beter voorbereid op een sociale en economisch sterkere toekomst. Iedereen+1, dat is een geweldig doel’.