Psycorona: onderzoek op ongekende schaal naar de psychische effecten van Corona.

Het is eén van de grootste psychologische onderzoeken ooit: met meer dan honderd onderzoekers uit tientallen landen en bijna zestigduizend deelnemers uit landen van over de hele wereld. Samen zijn zij verantwoordelijk voor het ontstaan van een gigantische databank over de psychische effecten van corona, en de talloze wetenschappelijke artikelen die daarop gebaseerd zijn. Dat alles is mede mogelijk gemaakt door Sustainable Society en het Ubbo Emmius Fonds van de Rijksuniversiteit Groningen. Universitair hoofddocent psychologie Pontus Leander vertelt er meer over.

Hoe begon het? Pontus Leander: ‘We dachten bij het uitbreken van corona meteen: “Dit is belangrijk.” En we wisten dat we snel moesten zijn. Wil je een goed onderzoek doen, dan wil je een verschijnsel het liefst van begin tot eind kunnen volgen. Gelukkig had ik met mijn PhD-studenten net een onderzoek voorbereid om te onderzoeken hoe mensen reageren op dreigingen. Ik houd me als gedragspsycholoog met roots in de VS namelijk veel bezig met mass shootings. We wisten dus hoe we onderzoek moesten doen naar hoe mensen omgaan met een dreiging. Dat konden we meteen toepassen, al was het op een ander onderwerp dan we aanvankelijk van plan waren.’

Ongekende lockdowns
In januari 2020 begon de coronapandemie, die nu al twee jaar duurt. In januari kwamen de eerste signalen dat hij op uitbreken stond. In februari 2020 vond de eerste coronabesmetting in Nederland plaats. Daarna ging het snel. In mei waren er al vier miljoen besmettingen in 180 landen. Veel regeringen besloten om lockdowns af te kondigen om de verspreiding van het gevaarlijke virus tegen te gaan. Er kwam een moment dat 2,6 miljard mensen in lockdown zaten, ongeveer één derde van de wereldbevolking, en meer dan er in het totaal op aarde waren tijdens de laatste pandemie, die Spaanse Griep in 1918.

Zoiets was nog nooit voorgekomen in de wereldgeschiedenis. Wetenschappers noemden dit daarom het ‘grootste psychologische experiment’ ooit ter wereld. Hoe reageren mensen op de dreiging van een pandemie, op de overheidsmaatregelen en de lockdowns? Wat zijn de psychische en sociale effecten? Zijn er culturele verschillen in de reacties?

Onderzoek op ongekende schaal
Leander: ‘In maart begon de lockdown in Nederland. We hadden al veel studies gedaan naar reacties op wapengeweld. Mijn interesse gaat met name uit naar onbewuste motivaties. Waarom doen mensen wat ze doen, reageren ze zoals ze reageren? Hoe reageren mensen op zo’n dreiging? Willen ze zich nog aan de sociale normen aanpassen of worden ze bijvoorbeeld agressief? Zijn daarin culturele verschillen tussen landen? We wilden dus niet alleen onderzoek doen naar psychologische maar ook naar culturele aspecten. Terwijl we ons onderzoek naar corona aan het voorbereiden waren, werd ons als snel duidelijk dat we het daarom groot moesten aanpakken. Heel groot, op een schaal die we ons niet goed konden voorstellen. We zochten daarom hulp.

Binnen enkele weken reageerden er meer dan honderd onderzoekers uit tientallen landen dat ze mee wilden doen. We huurden organisaties in die ons konden helpen met het vinden van deelnemers, en in mei bereikten we 58.000 deelnemers. We hoopten op financiële steun in de orde van miljoenen, maar zo’n bedrag was niet op zo’n korte termijn te vinden. We draaien daarom vrijwel volledig op vrijwilligers. Wel kregen we gelukkig financiële ondersteuning van Sustainable Society (de naam verandert in 2022 in Agricola School of Sustainable Development) en het Ubbo Emmiusfonds. Zij stelden zeer snel financiële middelen ter beschikking. Ze zijn echt de reddende engelen geweest. Ook kregen we support van de universiteiten van New York en Abu Dhabi, die zich bij ons onderzoek aansloten.

Je moet je bedenken dat je bijvoorbeeld niet alleen vragenlijsten moet maken, maar ook met allerlei kwesties rond privacy en veiligheid te maken krijgt. Dan heb je ervaren ICT’ers en juristen nodig. In het begin maakten we werkdagen van zestien uur.’

Zestigduizend deelnemers
‘We hebben een website gemaakt waarop deelnemers een vragenlijst met honderd vragen konden. Dat deden zo’n zestigduizend mensen. Dat kostte ze twintig minuten. Na die eerste enquête meldde ongeveer 10% van die mensen zich aan voor onze vervolgenquêtes. Die verzonden we in de lente van 2020 wekelijks en daarna maandelijks tot de lente/zomer 2021,’ vertelt Leander.

‘In het begin dachten we dat met een paar maand voorbij zou zijn maar inmiddels gaan we richting twee jaar. Interessant, want via de vervolgenquêtes konden we bewuste en onbewuste gedragsveranderingen van mensen meten. De wetenschappers die dit onderzoek vaak naast hun normale werk doen, zijn ook nog steeds bezig. Inmiddels begint een flinke stroom publicaties op gang te komen.’

Opmerkelijke verschillen per land
Doordat ieder land andere maatregelen nam, zijn er vergelijkingen mogelijk. Daaruit blijkt bijvoorbeeld dat er een duidelijk verband is tussen hoe streng een lockdown is, en de vooroordelen die er in een land leven tegen immigranten. Hoe strenger de lockdown, hoe meer men tegen immigranten is. Dat was overigens wel iets wat we voorspeld hadden. Hoe kwader mensen worden, moet meer ze iemand zoeken die ze de schuld kunnen geven van iets. Het verrassende daarbij bleek echter, dat dit alleen in westerse landen geld, niet in Aziatische landen. Misschien omdat men in het westen meer gewend is aan individuele vrijheid? Maar er zijn natuurlijk andere verklaringen mogelijk.”

Ook op een andere manier kreeg het onderzoek te maken met verschillen tussen landen. Leander: ‘We konden niet alle vragen stellen in alle landen. Soms had dat te maken met politieke verschillen, soms met culturele. We konden de vraag “vertrouwt u de regering?” bijvoorbeeld niet overal stellen. Je wilt deelnemers natuurlijk niet in gevaar brengen. Andere vragen lieten we in sommige landen weg omdat ze er zeer onbeleefd werden gevonden. We moesten daarbij úiteraard vertrouwen op het oordeel van de wetenschappers uit die landen.

Vertrouwen in de overheid
Een andere correlatie die werd vonden was dat mensen die de regering meer vertrouwen, doorgaans ook sneller bereid zijn om zwakkeren in de samenleving te helpen. Leander: ‘Een correlatie, maar we weten niet of er een causaal verband is.

Een van de opvallendste verschijnselen van de pandemie is natuurlijk dat er een groep mensen is die aan de werkelijkheid lijkt te willen ontsnappen. Er is een vloedgolf aan samenzweringstheorieën. Een zeker wantrouwen tegen de overheid is natuurlijk gerechtvaardigd, maar waar gaat het over in complotdenken? Belangrijk vanuit regeringsoogpunt is of mensen zich aan de maatregelen gaan houden. Verreweg de belangrijkste voorspellende factor blijkt te zijn, wat mensen geloven dat anderen gaan doen. Dus niet wat de regering voorschrijft, maar wat hun vrienden, kennissen en collega’s er van vinden.

Maar er komen natuurlijk nog meer conclusies, want inmiddels hebben we een ongekend grote databank aangelegd en is er genoeg data verzameld voor nog jaren werk en voor ontelbare papers. En nog steeds loopt het onderzoek door en groeit de databank.’

Resultaten van de onderzoeken zijn te vinden op de website Psycorona