Tussen olijfgaarden en mythes

In Homerus’ Illias wordt de mooiste vrouw van Griekenland, Helena, door Paris meegenomen uit het paleis van haar man, de Spartaanse koning Menelaos. Dat ontketent de Trojaanse oorlog. Het is een mythisch verhaal, maar als het enige historische grond heeft, stond het paleis van Menelaos waarschijnlijk 12 km ten zuiden van Sparta. Nu staat daar het kerkje Ayios Vasilios te midden van talloze olijfgaarden. Onder leiding van Adamantia Vasilogamvrou (Emerita, Archeologische Dienst, Ministry of Culture) en Sofia Voutsaki (GIA) doet o.a. Corien Wiersma er onderzoek voor haar VENI-project. Hoe maak je als archeoloog een connectie met de moderne maatschappij?

Wetenschappelijk belangrijkste archeologisch project in Europa

Ayios Vasilios wordt momenteel aangemerkt als de belangrijkste archeologische opgraving in Europa. Komt dat door het verhaal van Helena en Menelaos? Corien lacht: “Nee, archeologen hebben vaak een beetje moeite met zulke verbanden. We begrijpen dat je zo’n verhaal nodig hebt om het publiek een context te geven. Door de films die erover zijn gemaakt heeft iedereen direct een beeld bij die tijd en regio. Dat werkt sterker dan als ik zeg dat het een paleis en nederzetting uit de bronstijd (1400 v. Chr.) is. Maar het verhaal van Helena blijft natuurlijk een mythe en daar zijn we niet naar op zoek. Het is archeologisch interessant omdat er weinig paleizen uit deze periode ongestoord zijn blijven liggen. Vaak is er latere bewoning geweest en de meeste paleizen zijn in de eerste helft van de 20^e eeuw opgegraven. Ze hadden toen minder geavanceerde methoden, nu hebben we de kans om met nieuwe technieken veel meer te weten te komen Daarnaast was er in het verleden vooral onderzoeksinteresse in de elite, monumentale architectuur en waardevolle vondsten. Nu wordt er ook meer gekeken naar de omringende nederzetting en het gewone volk.”

Corien Wiersma is betrokken bij de archeologische survey rondom het paleis. Deze heeft tot doel om door middel van het oprapen van archeologisch materiaal van de oppervlakte, de omvang en groei van de nederzetting in kaart te brengen. De resultaten worden gecombineerd met de resultaten van o.a. geofysisch onderzoek (momenteel uitgevoerd door Wieke de Neef). Deze methoden stellen archeologen in staat om zonder op te graven toch een indruk te krijgen van wat er zich onder de oppervlakte bevindt. Het is van belang om zo goed in kaart brengen waar iets heeft gestaan. Dan weet je ook waar je grond van de opgraving veilig kunt storten of waar later een parkeerplaats kan komen.” De resultaten van de survey gebruiken we voor het opstellen van een managementplan om de site te beschermen en om het in de toekomst toegankelijk te maken voor publiek.

Contact met lokale bevolking van wezenlijk belang

In Griekenland kan je land onteigend worden als er belangrijke archeologische vondsten gedaan worden. Tegelijkertijd is dat land met oude olijfbomen vaak al generaties in de familie en de bron van inkomsten voor de boer. Wiersma: “Ik begrijp dus heel goed dat ze zenuwachtig worden als er archeologen verschijnen. In Griekenland is het ook vaak lastig te achterhalen van wie welk stukje grond precies is. Daarom hebben we een dorpsbijeenkomst gehouden om iedereen te informeren wat we gingen doen.

Dat contact is voor ons ook heel waardevol. In onze survey liepen we systematisch door het land de scherven aan de oppervlakte te tellen, zo zie je tot hoe ver de bewoning precies ging. Op een stuk vonden we geen scherven, maar de boer vertelde ons dat ze dieper lagen. Toen hij 50 jaar geleden nieuwe bomen plantte kwamen er namelijk veel scherven naar boven.

Die lokale bevolking is heel gastvrij en geïnteresseerd. We werken ook altijd met een mix van Groningse en Griekse studenten. Ik vind het belangrijk om Grieken te betrekken, het is immers hun eigen erfgoed, wij zijn er te gast. We werken samen met de basisschool van het naburige dorp en het museum in Sparta. Ook emigranten uit het gebied die nu vooral in Canada wonen zetten zich actief in voor hun culturele erfgoed en treden op als fondsenwervers voor de opgraving. Er is soms wel wat spanning tussen wat je vertelt en wat niet. Je wilt dat mensen trots zijn op hun omgeving en zorg dragen voor het behoud van het erfgoed. Maar je wilt natuurlijk ook geen schatgravers aantrekken.”

Breder perspectief

Projectleider Sofia Voutsaki vindt dat een geïsoleerde benadering van archeologische projecten niet meer past. “We moeten ons rekenschap geven van de omgeving en de context waarin we werken. Door een opgraving krijgt een dorp ineens ook veel aandacht. Wat voor impact heeft dat op de bevolking? Ik zet me samen met de filmmaker Filippos Koutsaftis en antropoloog Tryfon Bampilis in voor een documentaire op basis van interviews met de lokale bevolking. Dat is verder van ons archeologische interessegebied af, maar het maakt je bewust van spanningen en kansen. Dit gebied draagt de sporen van een recent gewelddadig verleden, de Griekse burgeroorlog (1945-1949, 160.000 slachtoffers). Ook de economische crisis en migratie hebben de bevolking getroffen. De extremistische Gouden Dageraad, die haar inspiratie deels put uit een vertekend beeld van de Griekse Oudheid is in de regio populair. Daar kunnen we iets tegenover zetten. Een beter beeld van het verleden en een kans voor de toekomst: Een archeologische site biedt namelijk ook goede kansen, bijvoorbeeld in duurzaam toerisme.”