“Wat immoreel gedrag is, staat niet vast”

Wat heeft fictie te maken met de samenleving? Alles natuurlijk! Fictie (verbeelde werelden in literatuur, film, theater) biedt meer dan vermaak. Het toont ons een beeld van de samenleving, hoe die is of zou kunnen zijn, het geeft ons de mogelijkheid om in het hoofd van personages te kruipen die niet op ons lijken. We kunnen het via boeken, films of TV-series ook gemakkelijker hebben over normen en waarden. Daardoor zien we hoe onze samenleving in elkaar zit en hoe zij steeds verandert. Literatuursocioloog Konstantin Mierau (Universitair Hoofddocent bij de leerstoel Europese Cultuur en Literatuur) neemt ons mee op een interessante ontdekkingsreis door zijn onderzoeksthema’s.

Fictie opent de dialoog of bevestigt vooroordelen

De eerste homoseksuele vrijpartij in Goede Tijden Slechte Tijden vond plaats in 2011. Niets vreemds in een land waar het homohuwelijk dan al 10 jaar bestaat, zou je denken. Toch volgden er veel reacties van kijkers: instemmend gejuich én woede. Sommige ouders spraken er schande van dat hun kinderen geconfronteerd werden met zoenende mannen. Kennelijk was homoseksualiteit minder geaccepteerd dan we dachten. In andere landen of in andere tijden zou de scène zelfs als crimineel gedrag aangemerkt kunnen worden. De Engelse schrijver Oscar Wilde zat er immers een eeuw geleden nog twee jaar voor in de gevangenis. Tot 1993 was homoseksualiteit in Ierland nog strafbaar en in 73 landen is dat nog steeds het geval.

Uit dit voorbeeld blijkt dat wat immoreel, crimineel of juist geaccepteerd gedrag is, niet vaststaat. Samenlevingen en individuen kunnen daar heel verschillend over denken, discussies kunnen steeds weer oplaaien en ideeën over wat “normaal” is, kunnen verschuiven. Fictie speelt daar een belangrijke rol in. Het is immers vrijblijvender om te praten en te oordelen over fictieve mensen, dan over vrienden of familie. Maar via fictionele personages zou je mogelijk ook begrip kunnen ontwikkelen voor echte mensen die anders zijn of zich anders gedragen. Konstantin Mierau is geïnteresseerd in juist deze rol van fictie en de effecten ervan op de samenleving. Hij doet onderzoek, begeleidt promovendi en studenten en is met name geïnteresseerd in gemarginaliseerde groepen. Groepen die om een of andere reden buiten de norm lijken te vallen en daarom door de samenleving niet opgemerkt worden of daar zelfs mee in conflict raken.

Empathy behind bars, ook in tijden van pandemie

Een groep die Mieraus speciale belangstelling heeft, zijn gevangenen. De gevangenis vormt een wereld waartoe je als buitenstaander moeilijk toegang krijgt, zeker om onderzoek te doen. Mierau investeerde in contacten en kreeg zo de mogelijkheid om te horen wat er speelt. De gevangenis vormt een letterlijk en figuurlijk gesloten samenleving, waar buiten de gevangenismuren stereotype beelden van bestaan. Die beelden zijn meestal afkomstig uit films, series en literatuur, aangevuld met nieuwsberichten en onze eigen angsten. Maar kloppen ze met de werkelijkheid, en hoe beïnvloedt het verschil tussen weergave en de ervaringen van gevangenen hun terugkeer in de samenleving?

Het onderzoek dat promovendus Gonzalo Albornoz onder Mieraus en professor Pablo Valdivia's supervisie doet naar kennis van de wet onder gevangenen en bewakers lijkt ook te wijzen op de grote invloed die fictie heeft op wat men denkt te weten van de wet. Samen met Gonzalo Albornoz deed Mierau recentelijke ook onderzoek naar de berichtgeving over gevangenissen in Zuid-Amerika tijdens de corona-pandemie. Steeds weer kwam uit nieuwsberichten het beeld naar voren van gevaarlijke mannen waartegen de samenleving beschermd moest worden. De deuren moesten tijdens de pandemie daarom nog steviger dichtgehouden worden. Daardoor was er geen aandacht voor de problemen waarvoor de pandemie de gevangenen plaatste, hoe hun gezondheid in gevaar was en ook hoe ze zelf creatieve oplossingen vonden voor de noodzaak tot extra hygiëne. Meer horen: luister dan naar de lezing in de serie Cultures of the Crisis Groningen.

Onderzoek naar het gebruik van fictie in Chileense gevangenissen in het project Empathy behind Bars sluit daarop goed aan, uit pilotstudies in twee gevangenissen kwamen al verrassende resultaten. Er blijkt in deze gevangenissen veel fictie te vinden, maar er is weinig bekend over wat gevangenen lezen en kijken en hoe dat een rol speelt in hun leven. Via interviews en vragenlijsten bleek dat redelijk veel gevangenen lezen, maar niet graag over criminelen en misdaad. Ook dagelijkse soaps zijn populair, ze bieden goede gespreksstof in de contacten met familie, waarbij moeilijke omstandigheden binnen en buiten de muren omzeild kunnen worden.

Dit biedt interessante aanknopingspunten voor het gebruik van fictie met grote maatschappelijke gevolgen. Voor een goede terugkeer in de samenleving is het immers belangrijk dat gevangenen zich op een goede manier verhouden tot anderen. Dat ze empathie ontwikkelen of terugvinden voor rechters, familieleden en vroegere slachtoffers. Dat is niet eenvoudig en vraagt om zorgvuldig onderzoek in goede samenwerking met de praktijk. Dat is precies wat deze onderzoekers doen. Op basis van het onderzoek, zijn er namelijk adviezen gegeven aan zowel regionale als nationale leesprogramma's voor gevangenissen en is er een boekdonatie programma opgezet. Zo kan er een wetenschappelijk gefundeerd leesprogramma tot stand komen dat effectief bijdraagt aan resocialisatie en social cohesie.

Breder perspectief

Het onderzoek in Zuid-Amerikaanse gevangenissen past in het bredere perspectief van Converging horizons (gesubsidieerd door de Chileense Overheid) dat op initiatief van de RUG-onderzoekers tot stand kwam. Daarin werken jongere en ervaren onderzoekers uit Chili, Argentinië, Brazilië, Spanje en Nederland samen aan onderzoek naar de representatie van gemarginaliseerde groepen zoals ook etnische minderheden, LGBTQIA-groepen of immigranten. Mierau is academic director van dit internationale onderzoeksteam. Ook in het onderwijs toont Konstantin Mierau zijn studenten de link tussen literatuur en samenleving. In het college toegepaste literatuursociologie gaan studenten aan de hand van verhalen in gesprek met bijvoorbeeld daklozen en tienermoeders.