Hij besefte de donkere kanten donders goed

UK 13 | 27 november | jaargang 38

Ton de Vos promoveert vandaag (27-11-2008) op z’n 79e aan de RUG. Op Gerardus de Haas, predikant, christensocialist en vreemde eend in de bijt. Een charismatische man die tjokvolle kerken trok. Ieder jaar spreekt er nog een PvdAcoryfee bij zijn graf.

Door harry perton

”Jaren geleden was er een nog oudere promovendus”, weet Ton de Vos (79): “Ik breek dus geen record.” Leeftijdsgenoten reageren verbaasd, maar ook waarderend: “Ze zeggen: ‘Dat u daar op deze leeftijd nog aan toekomt.”

Met het proefschrift, legt de oudpredikant uit, gaf hij een zinvolle invulling aan het leven op zijn oude dag: “En ik ben heel blij dat ik het gedaan heb, want je kunt ook verzinken in het alleen maar lezen van kranten. Ik preek ook nog. Ik kan goed horen, ik kan goed zien. Dat is geen verdienste, maar in theologische termen: dat is genade.”

Dat proefschrift van De Vos gaat over Gerardus Horreüs de Haas (1879 - 1943), een bekend christen-socialist en predikant in onder meer Sneek en Zwolle. Ooit vond De Vos diens prekenbundel Boodschap der Eeuwen : “Dat werk sprak me ogenblikkelijk aan en het bleef ook hangen.” Hij is altijd geïntrigeerd geweest door de combinatie van christelijk en links politiek denken: “Het gros van de bevolking zag zulke predikanten als vreemde eenden in de bijt, maar ik vond het juist boeiend hoe ze tot hun radicale maatschappelijke denkbeelden kwamen.”

Zijn proefschrift is enerzijds een biografie van De Haas en anderzijds een analyse van diens theologische en wijsgerige denken. Hij onderzocht zijn filosofische bakens – Höffding, Paulsen, Spinoza en Kant – en peilde zijn positie binnen het modernisme, een stroming die vanaf 1860 vrij dominant was binnen de hervormde kerk.

Dat modernisme probeerde geloof en wetenschap te verzoenen. Modernistische predikanten zagen de bijbelse geschiedenissen vooral als verhalen. Tegelijkertijd waren ze optimistisch over de mens, die volgens hen goed was en vooruitgang

kon boeken. Veel kerkgangers deelden die inzichten nou juist niet. Zij geloofden nog in de de letterlijke waarheid van alle bijbelboeken, en de principiële verdorvenheid van de mens sinds de zondeval. “Wat er begin twintigste eeuw gebeurde”, aldus De Vos, “is dat er zich een kentering in het modernisme voltrok.

Sommige moderne theologen namen weer begrippen als zonde, genade, en verzoening op.” Deze theologen heten de rechtsmodernen. “Met die stroming was De Haas het niet zonder meer eens. Hij bleef trouw aan het oorsponkelijke modernisme. Een verschil tussen beide stromingen was het monisme, de eenheid van God en mens. De Haas nam daar minder afstand van dan zijn tegenhangers. Hij bracht God en mens dicht bij elkaar. ”

De Vos noemt De Haas “een kritische idealist, maar ook een empirist”: “Hij was geen zweverige man die met zijn hoofd in de wolken liep, maar besefte donders goed dat het leven duistere kanten had. Armoe, onderdrukking alcoholisme en dierenmishandeling, daar protesteerde hij tegen.”

De Haas was lid van de SDAP, de sociaal-democratische arbeiderspartij en maakte daar buiten de kerk ook propaganda voor. Binnen de partij verdedigde hij geloof en kerk tegen de radicale materialisten en atheïsten, die er louter achterlijkheid in zagen. “Hij gaf de fouten van de kerk toe, maar vond ook dat zijn tegenstanders geen oog hadden voor wat de kerk goed deed. De kerk gaf mensen met een soms heel hard leven troost, bemoediging en steun, dat valt niet te ontkennen.”

Volgens De Vos is De Haas nog steeds actueel in de positie die hij in de oorlog innam. “Hij erkende de waarde van het nationale en de de eigen taal en cultuur, maar wees het verheffen ervan absoluut af.” In de oorlog zat de kerk tjokvol, ook met politieke en kerkelijke tegenstanders.

Dat kwam mede door zijn charisma. “Hij was authentiek en niet gemaakt.” Vooral in Zwolle was De Haas’ invloed groot. “Zo’n tweeduizend mensen bezochten zijn begrafenis en op 1 mei spreekt er nog ieder jaar een PvdA-coryfee bij zijn graf.”