Prof. dr. Geurt Henk van Kooten: 'Jezus-biografie van Verhoeven is voornamelijk fictie'

Recentelijk publiceerde Paul Verhoeven Jezus van Nazareth. In deze biografie wordt Jezus door de filmmaker neergezet als een gewelddadige en radicale revolutionair. Geurt Henk van Kooten, hoogleraar Nieuwe Testament & Vroeg Christendom aan de Rijksuniversiteit Groningen, vindt dat het boek van Verhoeven teveel leunt op speculatie. ‘De cineast heeft het gewonnen van de historicus.’

Van Kootens eerste indruk van het boek was positief. ‘Via een historische aanpak probeert Verhoeven een waarheidsgetrouw beeld van Jezus te schetsen. Daarbij verwijst hij naar een groot aantal bronnen en academische discussies.’ Maar al snel moest Van Kooten constateren dat de aanpak minder historisch is dan op het eerste gezicht lijkt. ‘Verhoeven schrijft dat hij de werkelijkheid wil omvormen tot een spannend verhaal. Dat is niet wat een historicus doet. Een historicus is evenwichtig en sluit bijvoorbeeld bepaalde bronnen niet zomaar uit. Verhoeven doet dat wel en is heel selectief in wat hij wel en niet gebruikt.’

Selectiviteit

Die selectiviteit komt onder andere tot uiting in Verhoevens beslissing om de brieven van Paulus uit het Nieuwe Testament als bron te negeren, omdat deze niet als doel hadden om het leven van Jezus te beschrijven (in tegenstelling tot de Evangeliën, waar Verhoeven wel uitgebreid gebruik van maakt). ‘Het zijn brieven, dus de nadruk ligt niet op geschiedschrijving. Maar Paulus, die een paar jaar na de dood van Jezus bekeerd is, kende veel discipelen van Jezus persoonlijk.  Zijn brieven vormen de oudste bronnen van het Christendom en geven wel degelijk de essentie van de historische Jezus weer. Bijvoorbeeld dat Jezus geen politieke figuur is.’ Van Kooten denkt ook niet dat Paulus de denkbeelden van Jezus verdraaid heeft, zoals Verhoeven beweert. ‘Waarom zou hij dat doen? Als Paulus het niet met deze denkbeelden eens zou zijn geweest, dan was hij toch nooit aanhanger geworden?’

Militante rebel

In de media werden de saillante details van Verhoevens boek breed uitgemeten. Jezus zou bijvoorbeeld het resultaat zijn van de verkrachting van Maria door een Romeins soldaat tijdens een Joodse opstand. Van Kooten vindt de historische situering daarvan in het Galilea van de eerste eeuw na Chr. niet onmogelijk. ‘Uit Josephus [een Joodse geschiedschrijver] kennen we het patroon van Joodse opstanden en Romeinse interventies. Echter reeds Paulus noemt Jezus een afstammeling van David.’ Van Kooten vindt dat Verhoeven de plank volslagen misslaat als hij zegt dat Jezus geen brave prediker van naastenliefde was, maar een gewelddadige en militante rebel. ‘Dat is de centrale stelling in zijn boek. Maar dat kan hij absoluut niet onderbouwen. Van Josephus weten we dat militante bewegingen verdampten zodra hun leider terechtgesteld werd. Dat is bij Jezus overduidelijk niet het geval. Verhoeven geeft daar geen verklaring voor. In mijn analyse is het Christendom een consistent apolitieke beweging geweest. Zou Jezus een gewelddadige revolutinair geweest zijn, dan zou er na de dood van Jezus een enorme omslag in het denken van zijn volgelingen plaats hebben gevonden. Verhoeven maakt een dergelijk proces totaal niet inzichtelijk.’

Twee zwaarden

De argumenten die Verhoeven aandraagt voor zijn theorie, vindt Van Kooten niet overtuigend. ‘In Lucas roept Jezus zijn discipelen op twee zwaarden te kopen. Verhoeven legt dat uit als een oproep tot geweld. Maar Verhoeven leest niet door. Even later, bij zijn arrestatie in de hof van Gethsemane, verbiedt Jezus juist het gebruik van deze zwaarden als het oor van een slaaf van de hogepriester wordt afgeslagen: ‘Houd daarmee op. Zo is het genoeg.’ Deze narratieve opbouw ontgaat Verhoeven.’ Een ander belangrijk punt in Verhoevens betoog is dat de radicalisering van Jezus zijn oorsprong vindt in de marteling en terechtstelling van zijn vriend Lazarus door de Romeinen. ‘Hierdoor zou Jezus psychisch labiel en gewelddadig geworden zijn. Maar in het Nieuwe Testament staat nergens iets over martelingen. Er wordt alleen gezegd dat Lazarus ziek was. Verhoevens aanname is dus volstrekt speculatief, zoals hij zelf overigens toegeeft. Op cruciale punten is zijn verhaal niet goed.’

Omgekeerde Da Vinci Code

Van Kootens eindoordeel is dat Jezus van Nazareth een onderhoudend en goed geschreven boek is, maar niet veel meer dan dat. Van Kooten vergelijkt het boek van Verhoeven met de Da Vinci Code van Dan Brown. ‘Het boek van Brown is fictie, maar hij suggereert dat het historische wortels heeft. Bij het boek van Verhoeven zie je hetzelfde, maar dan in omgekeerde volgorde: hij vertelt het als een historicus, maar het blijkt fictie te zijn. Verhoeven wil het verhaal vertellen van een sympathieke, anti-institutionele Jezus die op een gegeven moment verandert in een radicale revolutionair, maar kan dit niet onderbouwen. De cineast heeft het gewonnen van de historicus.’

Curriculum Vitae

Prof.dr. Geurt Henk van Kooten (Delft, 1969) is sinds 2006 hoogleraar Nieuwe Testament en Vroeg Christendom aan de RUG. Daarvoor was hij universitair docent aan de faculteit en had hij docentschappen aan de universiteiten van Amsterdam (UvA) en Kampen (ThUK). Prof. Van Kooten studeerde cum laude af in de theologie in Leiden, waarna hij met een Rotary Foundation Scholarship (USA) studeerde aan Durham University, waar hij zijn Master of Arts-graad behaalde. Vervolgens studeerde hij met een studentship van de British Academy, aangevuld met een beurs van het VSB Fonds, in Oxford (Christ Church) waar hij de graad van Master of Studies ontving. Na een NWO-aanstelling als onderzoeker in opleiding promoveerde hij in 2001 aan de Universiteit Leiden. Van Kooten geldt als een internationaal deskundige op het gebied van de relatie tussen het vroege christendom en de Grieks-Romeinse wereld waarin het ontstond. In 2008 is hij benoemd tot decaan van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap.

Contact

Prof.dr. Geurt Henk van Kooten. Telefoon: 050 3635584 (werk) of 06-12193889 (als hij op het eerste nummer niet bereikbaar is).